همانگونه که می‌دانی، سجده نه تنها بخشی از اجزاء عباداتی نظیر نماز است، بلکه خود نیز به تنهائی عبادتی بلند مرتبه محسوب می‌شود و حتی در هنگام قرائت برخی از آیات قرآن کریم نیز به جای آوردن آن واجب می‌گردد. حتی بر اساس تعالیم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، سجده نزدیک ترین حالت بنده به پروردگار به شمار می‌آید^(1). لذا با توجه به جایگاه رفیعی که سجده از آن برخوردار است، به جای آوردن صحیح آن برای تک تک مسلمین اهمیتی ویژه پیدا می‌کند. در این میان یکی از مسائل عمده‌ای که در بجای آوردن صحیح سجده وجود دارد، محلی است که می‌توانیم بر روی آن سجده کنیم. از این رو و با توجه به اینکه ما نمی‌توانیم بوسیله عقل خویش شیوه بجای آوردن درست سجده را بیابیم، باید کوشش کنیم تا با مراجعه به شریعت، دریابیم که خداوند طریقه صحیح آنرا چگونه به ما می‌آموزد.

شیعه و سجده

اگر به آموزه‌های ائمه اطهار (علیهم السلام) مراجعه نمائیم، اهل بیت (علیهم السلام) برای ما مشخص می‌سازند که در شرایط عادی و در غیر حالت اضطرار، باید بر روی زمین و اجزای آن و یا آنچه که از آن می‌روید (به استثنای خوراکیها و چیزهائی که برای تهیه لباس بکار می‌روند) سجده کنیم⁽²⁾. لذا ما می‌توانیم بر روی هرچیز که از اجزای زمین محسوب شود، نظیر خاک، سنگ، شن و ... و یا آنچه که از گیاهان به حساب می‌آیند، (غیر از خوراکی‌ها و چیزهایی که برای تهیه لباس بکار می‌روند) همانند چوب و برگ درختان سجده نمائیم. اما در میان این طیف وسیعی که می‌توانیم آنها را سجده گاه خویش قرار دهیم، سجده نمودن بر خاک از فضیلت بیشتری برخوردار است و اهل بیت (علیهم السلام) به ما توصیه نموده اند تا جائی که برایمان ممکن است، بر روی خاک سجده کنیم. بر این اساس و با توجه به شرایط زندگی امروزی که همیشه انسان به خاک تمیز و پاکیزه دسترسی ندارد، شیعیان خاک را به صورت مهر در می‌آورند تا ضمن آنکه بتوانند آنرا به راحتی و در همه جا همراه خویش داشته باشند، نسبت به پاکیزه بودن آن نیز اطمینان پیدا کنند.

آگاهی از سنت پیامبر

در نزد شیعه، ائمه اطهار (علیهم السلام) برترین، مطمئن ترین و موثق ترین حاملان احادیث و سنت نبوی به شمار می‌آیند و همانگونه که خود در احادیث مکرر، بیان می‌کنند، تمامی آنچه را که به ما می‌آموزند از طریق رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تعلیم گرفته اند. حتی این عقیده، اعتقادی منحصر به شیعه نیز نیست و بسیاری از بزرگان اهل تسنن نیز ائمه اطهار (علیهم السلام) را به عنوان راویان موثق احادیث رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) محسوب می‌کنند و احادیث متعددی از پیامبر را از آن بزرگواران نقل می‌نمایند. بنابر این همین که آنان حکم سجده برای ما این گونه بیان می‌دارند، برایمان کافی است و مطمئن می‌گردیم که قطعا رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز همین گونه عمل می‌نمودند.

اما خوشبختانه این سنت نبوی و مشخصات سجده گاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، تنها از طریق ائمه برای ما تبیین نگردیده است، بلکه راویان متعددی از میان صحابه و تابعین، روایات فراوانی را نقل می‌کنند که به روشنی سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را برای ما آشکار می‌سازد. ویژگی بارز این روایات آنست که تمامی مسلمین آنها را پذیرفته اند و علاوه بر کتب شیعیان، در مهمترین کتب اهل تسنن (نظیر صحاح سته و ...) نیز نقل گشته و مورد پذیرش بزرگان اهل سنت نیز قرار گرفته است. برای آنکه بتوانیم در کنار برادران اهل تسنن خویش جوانب مختلف این مطلب را بیشتر روشن سازیم و سنت راستین رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را به دور از تعصب و غرض ورزی درک کنیم، در این نامه به بررسی مختصر برخی از آنها که در معتبرترین کتب اهل تسنن پس از قرآن کریم نقل گشته است، خواهیم پرداخت.

سجده گاه پیامبر

بر اساس حدیث بسیار مشهوری که معتبرترین منابع فقهی شیعه و سنی و کتب فراوانی در میان مسلمین آنرا نقل نموده اند، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: "جعلت لی الأرض مسجدا و طهورا " ^(3)، " زمین به عنوان سجده گاه و وسیله‌ای پاک کننده برای من قرار داده شده است." در این روایت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) زمین را آشکارا به عنوان سجده گاه و محلی که می‌توان بر روی آن سجده نمود معرفی می‌کنند. لذا بر این اساس بر روی هر چیز که جزء زمین محسوب گردد، همانند خاک، سنگ و ... می‌توان سجده نمود.

اگر خوب جستجو کنیم، می‌یابیم که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نه تنها مشخصات سجده گاه را برایمان تبیین نموده اند، بلکه به هنگام عمل، خود نیز آنرا به کار بسته اند و طریقه صحیح سجده کردن را به اصحاب خویش آموخته اند.

به عنوان نمونه، وائل (که یکی از صحابه است)، نقل می‌کند که پیامبر را دیدم، در حالیکه پیشانی و بینی مبارک خویش را به هنگام سجده بر روی زمین گذارده است⁽⁴⁾

ابو هریره و ابی سعید خدری نیز در روایاتی جداگانه می‌گویند که بر اثر بارش باران، خاک زمین تر شده بود، اما با این حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر روی زمین سجده نمود و ما خود اثر آنرا را بر پیشانی آن بزرگوار مشاهده کردیم ⁽⁵⁾.

عائشه می‌گوید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هیچگاه به هنگام سجده پیشانی خویش را با چیزی نمی‌پوشاند ⁽⁶⁾ و یا بر طبق حدیثی دیگر، آن حضرت حتی اجازه نمی‌داد تا عمامه او نیز به هنگام سجده پیشانی او را بپوشاند و مانع تماس آن با سجده گاهش گردد ⁽⁷⁾.

از این دسته از روایات به خوبی روشن می‌شود که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حتی در شرایط غیر طبیعی نظیر بارش باران، باز نیز بر روی آنها سجده می‌نمود.

پیامبر و سجده گاهی غیر از زمین

دقت در سیره رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) این مطلب را نیز برای ما روشن می‌سازد که علاوه بر زمین که سجده نمودن بر روی آن مجاز است، بر روی گیاهانی که از زمین می‌رویند و برای خوراک و پوشاک مصرف نمی‌گردند نیز می‌توان سجده نمود، چرا که آن حضرت بعضی اوقات نیز بر روی اجزای برخی گیاهان سجده می‌نمود.

ابو سعید خدری نقل می‌کند که روزی بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شدم و آن حضرت را در حالی یافتم که روی حصیری نماز می‌خواند و به روی آن مشغول سجده بود.⁽⁸⁾

انس بن مالک نیز در چندین حدیث نقل می‌نماید که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر روی حصیر نماز می‌خواندند. به عنوان نمونه، انس می‌گوید که روزی رسول خدا برای صرف غذا دعوت شده بودند. پس از صرف غذا فرمودند: برخیزید تا به همراه شما نماز بخوانم. ما حصیری را تمیز نمودیم و آن حضرت بر روی آن قرار گرفتند و مشغول نماز شدند و ما نیز به همراه آن بزرگوار به نماز ایستادیم. ⁽⁹⁾

یکی دیگر از چیزهائی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر روی آن به نماز می‌ایستادند و به هنگام سجده پیشانی مبارک خویش را بر آن می‌نهادند، " خمره " نام دارد. خمره، سجاده کوچکی است که از شاخه درخت خرما یا بقیه گیاهان تهیه می‌شود و به هنگام سجده صورت را بر روی آن می‌گذارند ^(10). ابن عباس، ابن عمر و همچنین ام سلمه، میمونه و عائشه که از زنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بودند، در روایتهائی مجزا نقل می‌کنند که آن حضرت بر روی خمره نماز می‌گزاردد ⁽¹¹⁾ و برخی اوقات شخصی را امر می‌نمود تا برای آن حضرت خمره‌ای از مسجد بیاورد تا روی آن به نماز بایستد.⁽¹²⁾

بنا بر این، مشخص گشت که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر روی خاک و سنگریزه و یا اجزائی از گیاهان که مصرف خوراکی و یا پوشاکی ندارند، سجده می‌نمودند.

سجده گاه صحابه

این سیره و عملکرد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به قدری آشکار و روشن بود که اصحاب نیز آنرا به وضوح دریافته بودند و آنان نیز سجده گاه خویش را زمین و یا برخی اجزاء گیاهان قرار می‌دادند و از سجده بر چیزهای دیگر اجتناب می‌نمودند. به عنوان نمونه، جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کند که ظهر هنگامی، به همراه پیامبر مشغول نماز بودم و هوا بسیار گرم بود. من مشتی از سنگ ریزه‌ها را برداشتم و آنرا در کف دست خویش گرفتم و سپس آنها را به دست دیگر خود ریختم تا اینکه خنک شد. سپس بر روی آن سجده نمودم. ⁽¹³⁾

بیهقی که خود از علمای بزرگ اهل تسنن است، پس از ذکر این حدیث، نقل می‌کند: اگر سجده کردن بر لباس جایز بود، قطعا سجده نمودن بر آن آسان تر از خنک نمودن سنگ ریزه‌ها و سجده بر آنها بود ... ⁽¹⁴⁾

لذا این روایت و نظایر آن به روشنی مشخص می‌کند که سجده بر لباس و ... در حالت عادی جایز نخواهد بود.

آنچه ذکر شد، تنها مقداری مختصر و اندک از روایات فراوانی است که در خصوص سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در انتخاب محل سجده ذکر شده است.

بر این اساس، مشخص می‌گردد که حتی بر طبق کتب معتبر اهل تسنن و روایات متعددی که راویان مختلف از سیره و سنت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل نموده اند، نظر و عملکرد شیعه نه تنها کاملا منطبق بر سنت نبوی است، بلکه شیعیان رعایت برتری و فضیلت را نیز می‌نمایند و سعی می‌کنند تا بر روی خاک سجده کنند. اما متأسفانه عمده فرق اسلامی و برادران اهل تسنن ما، نسبت به این سنت مهم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) کم توجه عمل می‌نمایند.

حکمت سجودی این گونه ...

در کنار تمامی این مسائل، باز نیز ائمه اطهار (علیهم السلام) ذهن پرسشگر ما را به حال خویش رها ننمودند و گوشه‌ای از حکمت برگزیده شدن خاک و اجزاء غیر خوراکی و پوشاکی گیاهان برای سجده را برایمان بیان نمودند.

هنگامی که امام صادق (علیه السلام) حکم سجده گاه را برای هشام بن حکم بیان نمودند، هشام از علت آن پرسید. حضرت در پاسخ فرمود: زیرا سجود، خضوع در برابر خداوند است، پس نمی‌شود بر آنچه که خورده می‌شود و یا پوشیده می‌گردد سجده نمود، چرا که دنیازدگان بنده خوراک و پوشاک خویشند، اما شخصی که سجده می‌کند، به هنگام سجود در حال عبادت خداوند است، پس نباید پیشانی خویش را به هنگام سجده بر معبود اهل دنیا بگذارد (که بوسیله آن فریفته شده اند) و سجده نمودن بر زمین برتر است، چرا که در آن تواضع و خضوع به درگاه الهی بیشتر است. ⁽¹⁵⁾ "

تربتی مقدس، سجده گاهی برتر

پس همانگونه که مشخص شد، بر اساس سنت پیامبر، در کنار اجزاء غیر خوراکی و پوشاکی گیاهان، خاک برترین سجده گاه است و تمامی ما می‌توانیم خاک هر سرزمینی را برای سجده نمودن انتخاب کنیم. ولی ائمه ما حتی مقدس ترین خاکها را نیز به ما معرفی کردند تا بتوانیم برای سجده خویش آنها را برگزینیم. تمامی مردم جهان می‌دانند که زمین و خاک سرزمینهای گوناگون ارزشهای متفاوتی دارند و حتی از نظر مادی نیز دارای ارزش یکسانی نیستند. دین ما نیز به ما می‌آموزد که برخی سرزمینها از منظر معنوی جایگاه به خصوصی دارند و از اهمیت و ارزش بیشتری برخوردارند. پس به نظر می‌رسد که برای نزدیکی بیشتر به پروردگارمان می‌توانیم خاکی با قداست بیشتر را برای سجده نمودن خویش برگزینیم. اما کدام خاک؟ شیعه به پیروی از ائمه خویش سعی می‌کند تا خاکی را برای سجده خود برگزیند که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آنرا مورد تکریم و احترام ویژه خویش قرار می‌داد، آنرا می‌بوئید و می‌بوسید و از آن محافظت می‌نمود ⁽¹⁶⁾. بر اساس روایات معتبری که تمامی مسلمین (اعم از شیعه و سنی) آنها را نقل نموده اند، تربت امام حسین (علیه السلام) حتی متجاوز از 50 سال پیش از وقوع حادثه کربلا و شهادت آن حضرت، در نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از کرامت و قداست ویژه‌ای برخوردار بود و آن حضرت حرمت مخصوصی را برای آن قائل بودند. تا جائی که بنابر نقل کتب معتبر اهل تسنن، ملائکه الهی به امر پروردگار مقداری از این تربت مقدس را برای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آوردند و به آن حضرت تقدیم داشتند. ⁽¹⁷⁾

پس چه نیکوست که ما نیز به دنبال آن حضرت، سجده گاه خویش را از تربت امام حسین (علیه السلام) برگزینیم و با سجده بر تربت کسی که تمام هستی خود را در راه محبوب خویش فدا نمود، به پروردگارمان تقرب جوئیم.